مقدمه
هدف مطالعه:
ازآنجاکه شناخت گرایش‌های فکری و فرهنگی هر جامعه از ضروریات برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی و حتی اقتصادی است، بررسی حاضر که هدف آن شناخت رفتارها و نگرش‌های اجتماعی-اقتصادی و گرایش‌های فکری و فرهنگی جامعۀ ایرانی است، در تابستان 1358 به مرحلۀ اجرا گذاشته شد. این بررسی به‌خاطر محدودیت‌های مختلف، تنها به شهر تهران محدود گردیده است.
بررسی حاضر درواقع مرحلۀ دوم از یک مطالعۀ درازمدت و مستمر شناخت گرایش‌های فکری جامعۀ ایران است که مرحلۀ نخست آن در زمستان 1353 به‌وسیلۀ مرکز سنجش افکار و تحقیقات اجتماعی سازمان رادیو و تلویزیون و همکاری طرح آینده‌نگری این سازمان انجام گرفته است.
با استفاده از تجربیاتی که از بررسی نخستین به دست آمده بود، محتوای پرسشنامه موردتجدیدنظر کامل قرار گرفت و سؤالات آن باتوجه‌به شرایط بعد از انقلاب طرح‌ریزی گردید. البته واضح است که خطوط اصلی بررسی حاضر، چون بررسی گذشته، شناخت گرایش‌های فکری و اجتماعی جامعه در شرایط زمان مطالعه بوده است. البته با این توجه که تکرار بررسی روند تحول جامعه و گرایش‌های فرهنگی آن را نمایان می‌سازد.
مراحل انجام این مطالعه، چون هر بررسی افکار (این تحقیق که طی 20سال در ژاپن انجام گرفته در طرح‌ریزی بررسی حاضر مورداستفادۀ فراوان قرار گرفته است)، دارای پنج مرحلۀ مشخص بوده است که به‌ترتیب عبارتند از: تنظیم پرسشنامه، نمونه‌گیری، جمع‌آوری اطلاعات، محاسبات آماری، تجزیه‌وتحلیل و تنظیم گزارش.
اطلاعات موردنیاز در خردادماه 1358 در شهر تهران جمع‌آوری گردیده است.
مراحل تحقیق:
در اینجا به هر یک از مراحل تحقیق به‌طورخلاصه اشاره می‌کنیم:
- پرسشنامه: پرسشنامه‌ای که برای این بررسی درنظرگرفته شده بود، حاوی 68پرسش در زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی و بعضاٌ اقتصادی بود. پرسش‌ها با دقت فراوان به‌نحوی انتخاب گردیده‌اند که بتوان ابعاد مختلف گرایش‌های فرهنگی و اجتماعی جامعه را اندازه‌گیری کرد. سؤالات این پرسشنامه با استفاده از محتوای پرسشنامۀ تحقیق ژاپنی فوق‌الذکر و مددگیری از تجربیات بررسی نخستین تدوین گردید. این پرسشنامه به‌وسیلۀ طراحان موردآزمون قرار گرفت و پس از رفع نواقص، نسخۀ نهایی تهیه گردید.
پرسشنامه به‌صورت مصاحبۀ فردی با کمک پرسشگران تعلیم دیده پر شده و تکمیل هر پرسشنامه در حدود یک ساعت به‌طول انجامیده است.
- نمونه‌گیری: نمونه‌گیری به‌صورت تصادفی در داخل مناطق دوازده‌گانۀ شهر تهران (منظقۀ 1 تا 10 به‌علاوۀ شمیران و شهرری براساس تقسیم‌بندی سرشماری سال 1355 مرکز آمار ایران) صورت گرفته است. در توزیع نمونۀ موردنظر (حدود 700نفر) در داخل مناطق از روش انتساب متناسب برای جنس و سن استفاده شد.
بدین‌ترتیب که نمونۀ موردنظر به نسبت جمعیت گروه‌های سنی هر منطقه (دامنۀ تغییر سن در این بررسی 15 تا 59 سال تعیین گردیده بود) توزیع گردید. سپس باتوجه‌به تعداد نمونۀ موردنیاز در هر منطقه تعدادی از نقشه‌های موجود در هر منطقه که تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تری را مشخص می‌نمایند، براساس 9 تا 11نفر نمونه در هر نقشه به‌طورتصادفی انتخاب گردیدند. افراد نمونه در داخل هر نقشه باتوجه‌به توزیع سن و جنسی که از پیش تعیین شده بود، به‌صورت تصادفی انتخاب می‌شدند.
- جمع‌آوری اطلاعات: مصاحبه‌کنندگان نمونۀ خود را با مراجعه به واحدهای مسکونی بلوک‌های فرد در هر نقشه انتخاب می‌نمودند. نقطۀ شروع اختیاری بود و در هر واحد مسکونی با یک نفر از افراد خانوار (یا خانوارهای ساکن) که خصوصیاتش منطبق با خصوصیات موردنظر آن پرسشگر بود، مصاحبه می‌نمودند. این مراجعات به‌صورت یک در میان، آنقدر در داخل بلوک ادامه می‌یافت تا تعداد مصاحبۀ تعیین‌شده تکمیل گردد.
محاسبات آماری: کلیۀ پرسشنامه‌ها در پژوهشکدۀ علوم ارتباطی و توسعۀ ایران موردبازبینی قرار گرفتند و پس از مراجعۀ مجدد و کنترل حدود 20درصد از آنان، سؤالات کدگذاری شدند. کلیۀ محاسبات آماری در این بررسی با استفاده از کامپیوترهای سازمان برنامه و بودجه صورت گرفته و از برنامۀ SPSS استفاده شده است.